Türk Edebiyatının Başladığı Yer: Divan-ı Lügati’t Türk Hakkında Her Şey

O Türkçenin ilk sözlüğü. Onu hepimiz okullarda öğrendik, sınav sorularında cevapladık. Peki, onun hakkında gerçekten ne kadar şey biliyoruz? Türk Edebiyatının sözlü edebi metinlerini ilk burada gördüğümüzü ve dolaylı yoldan Türk Edebiyatının başladığı yer olduğunu biliyor muydunuz? İşte Divan-ı Lügati’t Türk hakkında bilmeniz gereken her şey:

Divan-ı Lügati’t Türk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmut tarafından Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış Türkçe-Arapça bir sözlüktür.

 

Kaşgarlı Mahmut, kitabın malzemesini Türk dünyasının çeşitli boylarından toplamış ve kitabı Bağdat’ta yazmıştır.

 

Kitapta yalnızca Karahanlı dili değil aynı zamanda Türk boylarının söz varlıklarına da yer verişmiştir. Bu yüzden esere Türk Lügati değil; Türk Lügâti yani “Türk diller” denmiştir. Burada dillerdne maksat ağızlardır. Kıpçakların dili, Oğuzların dili vb.

Sözlüğün bulunuşuyla karşılaşmalı Türk dili tarihi çalışmaları hızlandırılmış, başta Köktürk, Uygur, Karahanlı olmak üzere Türkçenin tarihi lehçelerinin dil ilişkileri düzenlenmiş, çözümlenemeyen birçok mesele eser sayesinde açıklığa kavuşmuştur.

 

Dil çalışmaları yanında Türk folkloru ve toplumbilimi araştırmaları için vazgeçilmez bir başvuru kaynağı olmuştur.

 

Divân-ı Lügati’t Türk’ün bilinen tek nüshası İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Efendi yazmaları arasında bulunmaktadır.

 

Büyük cilt halinde 638 sayfadır. Bir ön söz ve sözlük kısımlarından meydana gelir. Önsözde yazar, Türk dilinin tarifini, lehçelerin özelliklerini sayar ve dilbilgisi kurallarını Arapçadakilere kıyasla gösterir. Türk dilinin Arapçadan üstün olduğunu söyler ve buna dair örnekler verir.

 

Sözlük bölümünde ise Türkçe kelimelerin Arapça açıklamaları yapılır. Eseri Türkçeden Arapçaya sözlüktür. Arap sözlükçülüğü geleneğine göre kelimeler Arapça vezinlere göre tasnif edilmiş ve 7500’den fazla kelime hakkında açıklama yapılmıştır.

 

Kelimelerin anlamları, örnek cümleler, şiirler, atasözleri ve deyimlerle pekiştirilmiştir. Eser, bu yönüyle Türkçenin ilk tanıklı sözlüğü olarak kayıtlara geçmiştir.

 

Sözlükte kelimelerin anlamlandırılması ve Türk boylarına ait bütün söz varlıklarının (küfür, argolar, edatlar, tabiat taklidi kelimeler vb.) yer alması bakımından değerlendirildiğinde modern bir sözlük hüviyeti kazanmaktadır.

 

Eserin ortasında bir dünya haritası yer almaktadır. Bu haritada Türk boyları, yerleşim yerlerine göre gösterilmiştir.

 

Türk dilinin sözlü edebi metinlerini ilk defa Divân-ı Lügati’t Türk’ten öğrenmekteyiz. Sagu denilen ağıtlar, koşuk adı verilen koşmalar, sav olarak bilinen atasözleri ve nazım şekillerine ait bilgiler de sözlükte bulunmaktadır.

 

Bunun yanı sıra Alp Er Tunga gibi destanlaşmış kahramanların varlıklarına dair bilgiyi bu sözlüğe borçluyuz.

 

Tüm bu sebeplerden ötürü Divan-ı Lügati’t Türk; dil, edebiyat, toplum ve sosyoloji tarihimiz bakımından çok önemli belgeleri toplayan bir kaynaktır.