Harezm Dönemi Türkçesine Ait Eserler

Ceyhun’un Aral Gölü’ne döküldüğü bölgede yer alan Harezm, 11. Yy başlarında Gaznelilere bağlı bir vilayet idi. Buraya tayin edilen valilere “harezmşah” deniliyordu.

Birtakım siyasi oluşumlar sonucu Harezm Türkleşti ve 12.yy’da bir kültür merkezi haline geldi. Çengizliler ve Altın Ordu çağında da bu durum devam etti. Harezm Türkçesi’ne ait eserler işte bu kültür muhitinde yazıldı.

İşte o dönemde yazılan eserler:

Mukaddimetü’l Edeb

Arapça’yı öğretmek amaçlı yazılan eser, kelime ve kısa cümlelerden ibarettir. Arapça kelime ve ibarelerin altına Harezm Türkçesi, Farsça, Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi dillerde anlamları yazılmıştır.  Bilinen en eski nüshaları Yozgat ve Berlin nüshalarıdır. Şuster nüshası da özellikle Türkçe kelime haznesinin zenginliği sebebiyle önemlidir. En önemli çalışma, Nuri Yüce’ye aittir.

Kısasü’l Enbiya

Peygamber kıssaları demektir. Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında özel bir yere sahiptir. Peygamberlerin hayat hikâyelerini ve mucizelerini, sahabenin ve 4 halifenin menkıbelerini anlatır.

Eserin yazarı Rabguzi’dir. Eserin pek çok yazması vardır. İsveç, Paris, Bakü, Leningard nüshalarının yanı sıra bilim dünyasında en çok işlenen nüsha, Londra nüshasıdır. Eser üzerinde en önemli çalışma, Aysun Ata tarafından yapılmıştır.

Muînü’l Mürid

1313’te yazılmış dini-tasavvufi manzum eserdir. Yazarının kim olduğu tartışılır. Bütün Türkmenlerin bu kitaba göre amel ettikleri bilinir. Eserin tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’nde bulunan yazmadır.

Hüsrev ü Şirin

12. yy’da Genceli Nizami aslı bir Türk tarafından Fars dilinde yazılmış bir mesnevidir. Sasani hükümdarı Hüsrev ile Ermeni kraliçesi Şirin arasındaki aşk hikâyesini anlatır. Eserin tek nüshası Paris’te bulunmaktadır.

Muhabbetname

Mesnevi tarzında yazılmış uzunca bir manzumedir. Yazarı Harezmi mahlasını taşımaktadır. Eserin 4 nüshası vardır: biri Uygur, üçü de Arap harflidir.

Nechü’l Feradis

40 hadis türünde mensur ve hacimli bir eserdir. Dört bab ve 40 fasıldan oluşur. Her fasıl, bir hadisle başlar. Elde bulunan en temiz ve işlenmiş nüsha Yeni Camii nüshadır. Bilinen diğer yazması Kırım nüshasıdır. Eserin dizinini Aysun Ata, 1998’de yayınlamıştır.

Cevahirü’l Esdaf

Bursa Orhan Kütüphanesi’nde Muînü’l Mürid’in bulunduğu mecmuanın sahife kenarlarında yazılmış altı kıtalık bir metindir. Dörtlüklerle yazılmış tasavvufi, didaktik bir parçadır.

Cümcümename

İlyas peygambere iman etmediği için çok eziyet çeken fakat kendi adamlarına iyi davrandığı için Peygamber İsa tarafından diriltilen Kesikbaş adlı meşhur dini menkıbenin Feridüddin Attar’a dayanan manzum bir tercümesidir. Eserin birkaç nüshası vardır.

Miraçname

Peygamberimizin miracını konu edinen manzum eserdir. Uygur harfli tek nüshası Paris’te’dir. Osman F. Sertkaya eser üzerinde doktora yapmıştır.

Satır Altı Kur’an Tercümesi

Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Alipaşa bölümünde bulunan eser Harezm Türkçesi özellikleri göstermektedir. Yazması Gülden Sağol tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış ve tez Harvard Üniversitesi tarafından yayınlanmıştır.

Altın Ordu Yarlık ve Bitikleri

Yarlık; ferman, bitik; mektup demektir. Altın Ordu hanlarına aittir. Melek Özyetgin tarafından bütün yönleriyle işlenmiş ve değerlendirilmiştir.

Hilyetü’l-Lisan ve Hulbetü’l Beyân

İbni Muhenna tarafından tahminen 14. Yy’da yazılmış, Arapça-Türkçe-Moğolca bir sözlüktür.
Eser Kiisli Rifat tarafından 1923’te Arap harfleriyle neşredilmiştir.